Profilaktyka- Przeciwdziałanie zjawiskowi przemocy w rodzinie!

Artykuł II/2021

Jakie są moje prawa?

Podczas konsultacji z prawnikiem osoby doznające przemocy w rodzinie, a także świadkowie krzywdzenia, zadają wiele pytań o przebieg procedur prawnych. W artykule zawarte są najczęściej pojawiające się pytania wraz z odpowiedziami, które pomogą poznać swoje prawa, podjąć działania i pozwolić sobie pomóc.

Czy osoba składająca zawiadomienie ma obowiązek w nim wskazać, jaki przepis prawa naruszył sprawca?

Nie ma takiego obowiązku, bowiem kwalifikacji prawnej danego czynu dokonują organy ścigania. Podstawowym jednak przepisem karnym służącym do ścigania sprawców przemocy w rodzinie jest art. 207 k.k. w brzmieniu:

• 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności
  od 3 miesięcy do lat 5.
• 1a. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
• 2. Jeżeli czyn określony w § 1 lub 1a połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
• 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1–2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Należy jednak pamiętać, że pomimo iż przemoc w rodzinie zazwyczaj jest kwalifikowana na podstawie art. 207 k.k., to jednak zachowania sprawcy mogą zawierać w sobie rozmaite działania, z których każde odrębnie może być ścigane w oparciu o inną podstawę prawną, a niekiedy także i w inny sposób (z oskarżenia prywatnoskargowego, na wniosek), np.:

• uszkodzenie ciała – art. 156 i 157 k.k.,
• groźby karalne – art. 190 k.k.,
• uporczywe nękanie – art. 190a k.k.,
• uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego – art. 209 k.k.,
• gwałt – art. 197 k.k.,
• zakłócanie miru domowego – art. 193 k.k.,
• pozbawienie człowieka wolności – art. 189 k.k.,
• uderzenie człowieka lub naruszenie jego nietykalności cielesnej w inny sposób – art. 217 k.k.,
• porzucenie wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo osoby nieporadnej, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru – art. 211 k.k.,
• obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15 – art. 200 k.k.

Ponieważ przestępstwo znęcania się jest ścigane z urzędu, wszelkie działania sprawcy wyrządzające krzywdę osobie najbliższej bądź pozostającej w stosunku zależności od sprawcy, należy kwalifikować jako znęcanie się. By w sposób skuteczny podejmować działania mające na celu ukaranie sprawcy znęcania się, należy organy ścigania zawiadamiać o wszystkich czynach sprawcy, wchodzących w skład tego przestępstwa, a nie jedynie o wybranych czynach, czego nie wiedzą osoby doświadczające przemocy i zgłaszają np. ostatnie pobicie.

W jaki sposób rozpoczyna się ściganie osoby stosującej przemoc w rodzinie?
Przestępstwo znęcania się jest przestępstwem ściganym z urzędu, a to oznacza, że obowiązkiem organów ścigania jest ściganie sprawcy, bez względu na to, czy pokrzywdzony tego chce, czy też nie. Organy ścigania zobowiązane są więc do podjęcia działań mających na celu m.in. ustalenie, czy
został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy, wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych, rozmiarów szkody, zebranie i zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu. Ten etap postępowania nosi nazwę postępowania przygotowawczego.

Jakie jeszcze wyróżniamy etapy postępowania karnego?

Oprócz etapu postępowania przygotowawczego, wyróżniamy:
1. etap postępowania sądowego, który kończy się wydaniem orzeczenia przez sąd (wyroku uniewinniającego, skazującego, umarzającego lub warunkowo umarzającego postępowanie),

2. etap postępowania wykonawczego, który kończy się wykonaniem kary wobec skazanego.

Jakie najważniejsze uprawnienia i obowiązki ma osoba pokrzywdzona w toku postępowania przygotowawczego?

Osoba pokrzywdzona ma między innymi:
1. Prawo do korzystania z pomocy wybranego przez siebie pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Jeżeli osoba pokrzywdzona wykaże, że nie stać jej na pełnomocnika z wyboru, sąd może wyznaczyć jej pełnomocnika z urzędu.
2. Prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia, umorzeniu śledztwa lub dochodzenia oraz zażalenia na bezczynność, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia zawiadomienia o przestępstwie osoba pokrzywdzona nie została powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
3. Prawo do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego.
4. Prawo dostępu do akt sprawy, do sporządzania odpisów i kserokopii oraz uzyskiwania uwierzytelnionych kopii dokumentów. Pokrzywdzonemu może zostać odmówiony dostęp do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania.
5. Prawo do złożenia wniosku o zapoznanie się z materiałami śledztwa lub dochodzenia przed jego zakończeniem. W trakcie tej czynności pokrzywdzonemu może towarzyszyć pełnomocnik.
6. Prawo do złożenia wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego w celu pogodzenia się z podejrzanym. Udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny, a ewentualne pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji są brane pod uwagę przez sąd przy wymiarze kary.
7. Prawo do otrzymania informacji o uchyleniu tymczasowego aresztowania stosowanego wobec podejrzanego lub o jego ucieczce z aresztu śledczego.
8. Prawo do złożenia zażalenia na każdą czynność naruszającą prawa pokrzywdzonego.
9. Pokrzywdzony i jego najbliżsi mogą otrzymać pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną w Okręgowych Ośrodkach i Lokalnych Punktach Pomocy Pokrzywdzonym (adresy miejsc pomocy: www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl).

Pokrzywdzony jest obowiązany:
1) wskazać adres dla doręczeń w kraju, w wypadku zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu lub kiedy przebywa za granicą; w przeciwnym wypadku pismo wysłane na ostatnio znany adres w kraju zostanie uznane za skutecznie doręczone, a czynność lub rozprawa zostanie przeprowadzona pod nieobecność pokrzywdzonego; niewskazanie adresu może również uniemożliwić złożenie wniosku, zażalenia lub apelacji
z powodu upływu terminów,
2) stawić się na każde wezwanie policji lub prokuratora,
3) poddać się oględzinom i badaniom lekarskim, jeżeli od stanu zdrowia zależy wymiar grożącej sprawcy kary.

Jakie uprawnienia ma osoba pokrzywdzona w trakcie postępowania sądowego toczącego się w sprawie o znęcanie się?

Zasadniczo należy wskazać, iż kluczowym elementem działania, jakie osoba pokrzywdzona winna podjąć w przypadku skierowania aktu oskarżenia do sądu, jest zgłoszenie swojego udziału w postępowaniu karnym przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Osoba pokrzywdzona może wówczas występować w sprawie, obok prokuratora, dysponując znaczącymi uprawnieniami procesowymi. Od momentu złożenia wniosku, mimo że osoba pokrzywdzona jest jednocześnie świadkiem w sprawie, nie jest tak, jak inni świadkowie wypraszana z sali sądowej na czas składania wyjaśnień przez oskarżonego, ma więc możliwość usłyszeć bezpośrednio jego linię obrony, co ma nierzadko wpływ na bardziej wyczerpującą odpowiedź osoby pokrzywdzonej.

Oskarżyciel posiłkowy może ponadto złożyć wniosek o taki wymiar kary, który bardziej odpowiada jego wyobrażeniu sprawiedliwości, podnosząc te środki karne, które są dla niego kluczowe. Wreszcie oskarżyciel posiłkowy może samodzielnie złożyć zapowiedź apelacji, także wówczas, gdy prokurator, uznając wyrok za słuszny, tego nie uczyni.

Osoba pokrzywdzona może złożyć zapowiedź apelacji choćby w celu uzyskania uzasadnienia wyroku, które może być bardzo przydatne w innych toczących się postępowaniach cywilnych. Oczywiście możliwości te będą w pełni wykorzystane dopiero wówczas, gdy oskarżyciel posiłkowy będzie korzystał z pomocy pełnomocnika profesjonalnego, tj. adwokata bądź radcy prawnego. Osoby pokrzywdzone, których sytuacja materialna uniemożliwia skorzystanie z takich usług na warunkach rynkowych może zwrócić się pisemnie do sądu o przyznanie im pełnomocnika z urzędu. Obydwa wnioski mogą być przez osobę pokrzywdzoną złożone jednocześnie.

Czy osoba pokrzywdzona może odmówić złożenia zeznań?

Prawo do odmowy złożenia zeznań przysługuje jedynie w przypadku, gdy sprawcą jest osoba najbliższa, a więc: małżonek, wstępny (rodzic, dziadkowie), zstępni (dzieci, wnuki), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Nierzadko osoba stosująca przemoc na tym etapie podejmuje wysiłki, by przekonać osobę doświadczającą przemocy do wycofania zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa bądź odmowy złożenia zeznań w dalszej fazie postępowania.

W praktyce składane przy tej okazji obietnice zmiany zachowania rzadko są realizowane, wobec faktu poczucia sprawcy, iż w swym dotychczasowym zachowaniu pozostaje on bezkarny. Jeżeli osoba pokrzywdzona ma wątpliwości co do złożenia zawiadomienia czy też odmówienia złożenia zeznań, powinna przed podjęciem takiej decyzji skonsultować ją z prawnikiem, psychologiem, terapeutą lub inną osobą pomagającą osobom pokrzywdzonym przemocą w rodzinie.

Czy w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie dopuszczalne jest prowadzenie mediacji?

Mediacja wywodzi się z idei określanej mianem sprawiedliwości naprawczej. U jej podstaw leży specyficzne rozumienie kary, której celem jest naprawienie krzywdy, bardziej niż odpłacenie sprawcy przestępstwa za jego popełnienie, a także chęć upodmiotowienia ofiary przestępstwa poprzez pozostawienie jej realnego wpływu na wynik sprawy. Należy jednak pamiętać, iż ofiary przemocy w rodzinie niezwykle często mają syndrom wyuczonej bezradności, natomiast sprawcy przemocy to osoby bardzo skutecznie manipulujące otoczeniem zewnętrznym. Dlatego występowanie przemocy w rodzinie jest przeciwwskazaniem do prowadzenia mediacji. Jeśli jednak organ skierował sprawę do mediacji, osoba pokrzywdzona, powołując się na przesłankę przemocy, bez jakichkolwiek konsekwencji dla siebie może do niej nie przystąpić. Nierzadko zdarza się tak, że mediator nieposiadający doświadczenia w przedmiotowej materii,w przypadku spraw skierowanych do niego przez sąd czy prokuraturę nie jest w stanie tak pokierować spotkaniem mediacyjnym, by wesprzeć osobę doznającą przemocy.

Jeżeli osobą doświadczającą przemocy jest osoba małoletnia, to czy ona sama może złożyć zawiadomienie o przestępstwie?

Tak. Osoba małoletnia może złożyć zawiadomienie, chociaż w toku dalszych czynności musi ona być reprezentowana przez przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. Przedstawicielem ustawowym małoletniego pokrzywdzonego są jego rodzice. Opiekunem faktycznym jest natomiast osoba sprawująca stałą pieczę nad małoletnim pokrzywdzonym, czyli opiekę niepodzielną, całościową i nieprzypadkową (może to być osoba, której sąd opiekuńczy powierzył wychowanie małoletniego).

Czy małoletni pokrzywdzony także może zostać przesłuchany przez organy ścigania?

Tak. Jednak forma przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego uzależniona jest od wieku i charakteru czynu, jaki został popełniony na jego szkodę. W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII (przestępstwa przeciwko wolności), XXV (przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności) i XXVI (przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece) Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Przesłuchania w powyższym trybie przeprowadza się w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą w tzw. przyjaznych pokojach przesłuchań (art. 185a-185c k.p.k.).
Malwina Bobrzyk, Daniel Przygoda

Źródło: https://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/6748-jakie-sa-moje-prawa

(Dostęp dnia 31.05.2021)